Hepimiz biliriz ki birden fazla kadın bir araya geldiğinde mutlaka bir şeyler üretir. Bu bazen bir evin kış hazırlığı için birlikte tarhana yapmak olur, bazen evlenecek genç bir kadınının çeyizi için dikiş dikmek, bazen de yaza hazırlanan bostanın fidelerini ekmek. Birlikte üretme pratiğine sahip kadınların ülkemizdeki kooperatifçilik tarihinde önemli bir yer tutmasına hiç şaşırmamalı.
Yediklerimizin nasıl ve kimler tarafından üretildiğini bilmek ve takip etmek, gıda farkındalığının vazgeçilmez bir parçası. Doğru ve iyi gıda demek hem bize hem doğaya hem de topluma iyi gelen gıda demek. Kadın kooperatifleri işte bu yüzden, bu üç noktada da kilit rol oynadığından son derece büyük önem taşır.
Uluslararası Kooperatifler Birliği’nin yaptığı tanıma göre; “Kooperatifler, ortak ekonomik, sosyal ve kültürel ihtiyaç ve istekleri müşterek sahip olunan ve demokratik olarak kontrol edilen bir işletme yoluyla karşılamak üzere gönüllü bir araya gelen insanların oluşturduğu özerk bir teşkilattır.” Aynı birlik, kooperatiflerle ilgili yedi tane ilke belirler. Bunlar: Gönüllü ve herkese açık ortaklık, ortakların demokratik denetimi, ortakların ekonomik katılımı, özerklik ve bağımsızlık, eğitim ve bilgilenme, kooperatifler arasında iş birliği ve toplumsal sorumluluktur. Önceliği ortaklarının gereksinimlerini karşılamak olan kooperatifler, yaşadıkları toplumlarda kamu ya da özel sektör tarafından karşılanmayan ihtiyaçları kolektif olarak çözmeye çalışır. Bununla birlikte sosyal sorunların çözümüne, sürdürülebilir ekonomik büyümeyi desteklemeye ve daha adil bir servet dağılımına da katkı sağlar.
Kooperatifleri, geçmişten bugüne kültürümüzde var olan imece kültürünün yapılaşmış hali olarak düşünebiliriz. 13. yüzyılda Anadolu Selçukluları döneminde kurulmuş esnaf ve sanatkarların bir araya gelmesiyle oluşan Ahi Birlikleri’nin, aşırı servet farklılıklarının önlenmesi, işsizlere iş sağlaması, mesleki eğitimler verilmesi ve beraberinde hem üreticiyi hem de tüketiciyi koruması bakımından çağdaş kooperatifçiliğin doğuşuna öncülük ettiğini söyleyebiliriz. Türkiye’de kooperatifçilik tarihine baktığımızda karşımıza ilk olarak İzmir İktisat Kongresi çıkıyor. 1923 yılında henüz Cumhuriyet ilan edilmemişken yapılan kongrede, kooperatiflerin kurulması gerektiği ve sermayesinin devlet tarafından karşılanarak çiftçilerin ortak edilmesi kararı alınmış. Ardından, 19 Mart 1923 tarihinde bizzat Atatürk’ün onayıyla kooperatiflerin teknik yapılarını anlatan “Kooperatif Şirketler” kitabı yayınlanmış. Cumhuriyetin ilanından sonra “Türk Kooperatif Cemiyeti” kurulmuş ve bu cemiyet çeşitli yayınlar yapmaya başlamış. Günümüze kadar geçen sürede de ihtiyaçlara göre kooperatifler kanunları çıkarılmış, kooperatifleri finanse etmek amacıyla bankalar, çeşitli birlikler kurulmuş, sözleşmeler yapılmış.
Ticaret Bakanlığı’nın Mayıs 2020 verilerine göre, Bakanlığa bağlı kurulmuş, 297’si faal durumda olan kadın kooperatiflerin temeli 1999 yılına dayanıyor. En yaygın kadın kooperatiflerinin başında işletme ve tarımsal kalkınma kooperatifleri geliyor. Araştırmalar kadınların kooperatif kurma amaçlarının, daha düşük fiyatlı ürünlere ulaşmak, ücretli istihdama erişmek ve iyileştirmek, toplumsal katılım, daha güvenilir, güvenli ve iyi çalışma koşullarına ulaşmak, finansal hizmetlere erişmek ve toplumsal cinsiyete dayalı şiddete çözüm üretmek olduğunu gösteriyor. Kadınların kooperatif çatısındaki faaliyetlerini el-işçiliği, geleneksel ürünler ve otantik ürün pazarlama; ev eksenli basit atölye tipi fason üretim; sosyal hizmet sunumu (kreş, mesleki eğitim ve güçlenme eğitimleri) olarak sıralayabiliriz.
Kadın kooperatifleri, kadınlara iş olanakları sağlarken aynı zamanda onlar için sosyal bir çıkış noktası olmayı da amaçlar. Türkiye’deki kadın kooperatif ortaklarının çoğu 40 ile 60 yaşları arasında, 1 ile 3 çocuğa sahip, farklı eğitim düzeylerinde evli kadınlardan oluşmakta. Çoğu için kooperatif, bağımsız olarak kazandıkları ilk gelir kaynağını temsil ederken aynı zamanda bu gelir hem ev halkı için hem de kendi öz saygılarını güçlendirmesi açısından büyük önem taşıyor.
Kadın kooperatifleri doğaları gereği çok amaçlıdırlar. “Türkiye’de Kadın Kooperatiflerinin Mevcut Durumu” adlı raporda kadın kooperatiflerinin kooperatifçiliğe başlamalarına etki eden başlıca üç nedenin kadınlara iş sağlamak, sosyal açıdan güçlendirmek ve ortak sorunlarına çözüm bulmak olduğu görülür. Yayımlanan raporda Türkiye’deki kadın kooperatiflerinin yürüttüğü faaliyetler, birincil olarak gelir getirici faaliyetler, ardından sosyokültürel faaliyetler ve kadınların yaşamını iyileştirmeyi hedefleyen bir dizi sosyal içerikli faaliyetler olarak sıralanır.
Kadınlar, kadın kooperatiflerde çalışarak, kendi paralarını kazanarak, beceriler edinerek, evlerinin dışına çıkarak, sosyalleşerek, ağ oluşturarak özerklik kazanırlar. Kadın kooperatifine katılarak anne veya eş kimliklerinin dışında, gelir getiren ve iş sahibi olarak ekonomik bağımsızlıklarını elde edip toplumun bir parçası olmaya başlarlar. TÜİK Temmuz 2019 verilerine göre kadınların kadınlar arası işgücüne katılım oranı %34,5. Bu oran Avrupa’da %50’in üzerinde.
Kadınların saygı, özgüven gibi duygularına, güçlüklerin üstesinden gelme kapasitelerine, birbirleri arasındaki dayanışmayı ve toplumsal cinsiyet rollerini değiştirmeye yardımcı olan kooperatifleri destekleyerek sürdürülebilirliklerini sağlamak da bize düşüyor. Biraz dikkatli bakarsak artık birçok zincir market raflarında dahi kadın kooperatiflerinin ürünlerine rastlamak mümkün. Alışverişimizde bu ürünlere yer vererek kadın kooperatiflerinin devamlılığına destek olabiliriz. Bireysel olarak bu kooperatiflerden alışverişler yapabileceğimiz gibi, kurumsal iş birlikleri için, çalıştığımız kurumların bu kooperatiflerden haberdar olmasını sağlayabiliriz. Ayrıca bulunduğumuz noktalardaki kadın kooperatiflerini araştırarak aylık bağışçı olabiliriz.
Kadın kooperatiflerinin ürettiği ürünler hakkında çok kapsamlı bir katalog Japon Hükümeti’nin desteği ile Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı ve T.C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Kalkınma Ajansları Genel Müdürlüğü iş birliği ile hazırlanmış. “Kadın Kooperatifleri ve Kadın Girişimciler Ürün Kataloğu” isimli bu katalogda ilinizde bulunan kadın kooperatifleri, ürünleri, sosyal medya hesapları ve satış noktaları hakkında bilgi alabilirsiniz.